Կապիտուլյացիան ընտրություն չէ, պարտադրանք է, որը օձի նման փաթաթվում է վզիդ, քո գործած և կոծկած սխալների հետևանքով, ամեն սխալի հետ մի քիչ, մի քիչ բարձրանում է վզիդ վրայով և ի վերջո սկսում խեղդել: Ինչ կարող ես անել բացի նրանից, որ թողնես օձը իր թույնը սրսկի քո մեջ և հեռանա, ոչինչ: Դու էլ պիտի սպասես, համբերատար լինես, ուժեղանաս, կազդուրվես թույնից, բուժես վերքերդ, բայց հետո նորից չգնաս ու բաց ձեռքդ մցնես օձի բույնը, որ նորից սկսի փաթաթվել քեզ: Էպոսների ժամանակը չէ, և մեր 3 հարվածից զիջած 2-ը ոչ միայն չի հասնում թշնամուն, այլև հետ է գալիս մեր գլխին: Իսկ օձը թուրքը չէ ամենեվին, օձը մեր սխալներն են, ինչպես ասել էի: Շատ ազգեր այսօր չկան, որովհետև փչացած սկավառակի պես նույն երգն են երգել, նույն էպոսը գոչել և հետո լացել: Պատերազմի ժամանակ նստել էինք հարցազրույցի և դեմքի լուրջ արտահայտությամբ լրագրողի հետ քննարկում էինք, թե երբ է գալու մեր փոքր Մհերը, թե ինչպես պիտի մեր զինվորը Դավթի պես լինի և այլն: Վերջում պարզվեց, որ դեմքի լուրջ արտահայտության տակ միայն ցինիզմ էր ու պաթոս, մեծ մոլորակի վրա գոյություն ունեցող մի փոքրիկ երկրի, փոքրիկ վերլուծաբանի փոքրիկ երազները, ու մինչ նա դրանք պատմում էր լրագրողին, թուրքը իր մուղամի տակ գալիս էր Արցախ: Թուրքն էլ մեզնից լավը չէ, նրա համար էլ աշխարհը միայն իր շուրջն է պտտվում, իր լուսնի ու աստղի, իր կանաչի ու կապույտի, իր տարածքային ամբողջականության և այլն: Բայց մենք կարող ենք թուրքից լավը լինել, չէ՞: Գոչում ենք մեր էպոսի մասին, մեր պատմության, մեր այբուբենի, մեր շախմատի մասին գոչում ենք ու հրճվում, փքվում, զվարճանում, բավարարվում, հղփանում, բայց այս ամենից քանի կիլո կարող էինք արտահանել, որ զինվորի համար փամփուշտ առնեինք. ոչ մի: Ես չեմ ուրանում մեր ժառանգությունը, բայց չեմ էլ ապրում դրանով: Կիրթ և գիտակից մարդը աշխատում է, որ կացության, սննդի ու անվտանգության հարց լուծի, հետո երբ այդ ամենը կատարելապես լուծում է, մի գեղեցիկ նկար է առնում, կախում տան պատից ու վայելում դրա գեղեցկությունը, ինչպես մենք ազգովի վայելում ենք թվարկածներինս: Կիրթ ու գիտակից մարդը կընտրեր դեպքերի այս հաջորդականությունը, բայց մեր անկիրթ ու անգիտակից ազգը ընտրւմ է այդ երկու բանն անել թարս` սկզբից էպոսն ու այբուբենը, հետո մնացած սաղ, նկարը կախում է մի կեղտոտ ու ծուռ պատից, նստում է մի փտած աթոռի վրա ու մթության ցրտի մեջ հրճվում է այդ գեղեցկությունով: Ոչինչ, որ անկիրթ ենք, կկրթվենք, բարեբախտաբար տգիտությունը գենետիկորեն չենք ժառանգել, այլ մեզ 30 տարի հրամցրել են տգետ լինելը, որ խոզի նման չհասկանանք՝ մեզ մորթելու համար են մեծացնում: Էլ տգետ չենք լինի, քանզի ինչը կարող էինք թանաքով կարդալ, արյունով կարդացինք, իսկ արյան գույնը վառ կարմիր է, լավ ու երկար է տպավորվում: Մի վհատվիր, բարեկամս, այլընտրանք չունես, պիտի սպասես, համբերատար լինես, ուժեղանաս, կազդուրվես օձի թույնից, բուժես վերքերդ ու նորովի նայես քեզ ու քո տանը ապրող օձերին: Գլխիդ տաս, որ թողեցիր մտնեն քո տուն, տեղավորվեն, բազմանան, դրսից ընկերներին էլ կանչեն ու ասեն. «էկեք, քանի կա՝ կերեք»: Գլխիդ տաս, որ ուշ հասկացար, թե ինչ է օձը, ոնց է քեզ կեղեքել, ու գլխիդ տաս, որ թեյի գդալով էիր ուզում ազատվել նրանից: Երբ հասկանաս այս ամենը, գումար կդիզես ու մի մեծ թուր կառնես, կսրես ու կսկսես փռթել քո տան մեջի թշնամուն: Ժողովուրդը միշտ էլ նույն մենք ենք, իսկ օձը հավաքական կերպար է, բայց այս անգամ՝ հստակ դեմքերով: Օձը այն թուրքացած հայն է, որ ընկերափոխ կեղեքեց մեզ 30 տարի, և մեր տգիտությունն ու անտեղի համբերտարությունը, որ այդքան տարի դիմացանք դրանց: Նաև մեր սխլաներն են, մեր թուլությունները ու վախերը, անվճռականությունը: Եվ, ի վերջո, այս ամենի արդյունքում, օձը դառավ նաև մեր կապիտուլյացիան: Ոչինչ, կարևորը՝ մեր օձի թույնը մահացու չէր, գոնե այս անգամ:
Մովսես Մահտեսյան