Նոյեմբերի 23-ին Երևանում տեղի ունեցավ ՀԱՊԿ պետությունների ղեկավարների գագաթնաժողովը։ Զուգահեռաբար տեղի են ունեցել դաշինքի անդամ երկրների արտաքին գործերի, պաշտպանության նախարարների խորհուրդների և անվտանգության խորհուրդների քարտուղարների կոմիտեի նիստերը։ Երեւանում ՀԱՊԿ-ի նախագահությունը Հայաստանից անցավ Բելառուսին, իսկ նոր գլխավոր քարտուղար դարձավ ղազախստանցի Իմանգալի Տասմագամբետովը։ Գագաթնաժողովը տեղի է ունեցել Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հերթական ռազմական էսկալացիայի ֆոնին. հայկական կողմը հայտնել է իր դիրքերի գնդակոծման մասին։
ՀԱՊԿ գագաթնաժողովի նախօրեին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հայտարարել էր, որ իր երկրին այս դաշինքը ոչնչով չի սպառնում, քանի որ Բաքուն ՀԱՊԿ-ում ավելի շատ բարեկամներ ունի, քան Երևանը։ Հայ սրամիտները անմիջապես արձագանքեցին դրան՝ Ալիևը ճիշտ չէ, Հայաստանը ՀԱՊԿ-ում ընդհանրապես ընկերներ չունի։
Այս վերաբերմունքը հասկանալի է. ՀԱՊԿ-ն անընդհատ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունից հեռու մնալու պատրվակ էր գտնում դրա սրման տարբեր ժամանակահատվածներում։ ՀԱՊԿ-ի վերջին գագաթնաժողովում, որն անցկացվեց վիրտուալ ռեժիմով, Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն շատ պարզ «բացատրեց» Երևանին. դաշինքի անդամներից ոչ մեկը մտադիր չէ Հայաստանի պատճառով փչացնել հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ, և Երևանին անհրաժեշտ է ամեն գնով խաղաղ բանակցություններ վարել Բաքվի հետ, «հակառակ դեպքում՝ ավելի վատ կլինի»։
Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ՀԱՊԿ ընթացիկ գագաթնաժողովից քիչ առաջ բավականին հստակ ուրվագծեց, թե ինչ է ակնկալում ՀԱՊԿ-ից Ադրբեջանի հետ հակամարտությունում։ Նրա խոսքով՝ դաշինքի անդամները պետք է մեծացնեն դիվանագիտական ճնշումը Բաքվի վրա՝ ադրբեջանական ստորաբաժանումների կողմից օկուպացված հայկական տարածքները ապաօկուպացնելու համար։ Եթե դա չստացվի, ապա, ըստ Փաշինյանի, ՀԱՊԿ-ը պետք է «ճանապարհային քարտեզ» կազմի Հայաստանին օգնություն ցուցաբերելու համար՝ ընդհուպ հայկական տարածքների ազատագրման ուժային տարբերակը։
Ենթադրվում էր, որ երեւանյան գագաթնաժողովը պետք է պատասխաներ հայկական կողմի բարձրացրած հարցերին։ Միաժամանակ, ՀԱՊԿ-ը կարող էր լույս սփռել սեփական կարգավիճակի վրա։ Ի վերջո, ռազմաքաղաքական այս դաշինքն անտարբեր է ոչ միայն հայ-ադրբեջանական, այլեւ ղրղզ-տաջիկական, էլ չասած՝ ռուս-ուկրաինական հակամարտության նկատմամբ։
Մոսկվան արդեն ակնարկել է, որ դեմ չէ զբաղվել ՀԱՊԿ-ում իր գործընկերների ավելի մեծ ակտիվությամբ։ Միակ դեպքը, երբ կազմակերպությունն իրեն արդարացրեց, Ղազախստանի հունվարյան իրադարձությունների ժամանակ էր. ՀԱՊԿ դրոշի ներքո ստորաբաժանումները հսկում էին մի քանի ռազմավարական օբյեկտներ այս երկրում ընդդիմադիր անկարգությունների ժամանակ:
Առաջ նայելով՝ կարող ենք մեջբերել ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար Ստանիսլավ Զասի հայտարարությունը, որը Երևանում կայացած հանդիպման ժամանակ ասաց, որ դաշինքի անդամներն ընդհանուր առմամբ կարողացել են համաձայնության գալ Հայաստանին օգնություն տրամադրելու միջոցների շուրջ։ Զասը, սակայն, չի խոսել այս համաձայնեցված նախագծի մանրամասների մասին, որը պատրաստվել է ՀԱՊԿ դիտորդական առաքելության եզրակացությունների ու առաջարկությունների հիման վրա։ Նա միայն հաստատել է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին լարվածությունը պահպանվում է։
Մինչդեռ նրա տեղակալ Վալերի Սեմերիկովը լրագրողներին ասաց, որ գագաթնաժողովում հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն առանձին կքննարկվի. «Սա քննարկման թեմա կդառնա ինչպես նախարարների, այնպես էլ պետությունների ղեկավարների մակարդակով։ Համապատասխան զարգացումներ կան, հայտարարություն կարվի»։
Եվ քննարկելու բան կա։ Նախօրեին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից վերահսկվող հրապարակումներից մեկում հայտարարվել էր հերթական «հատուկ գործողության մասին Լեռնային Ղարաբաղում»։ Հոդվածը հրապարակվել է «Ո՞վ՝ Ադրբեջանը, թե՞ Ռուսաստանը, կզինաթափեն ապօրինի զինված կազմավորումները Ղարաբաղում» վերնագրով։ Հրապարակման մեջ ասվում է, որ ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից ավելի քան երկու տարի անց հայկական ստորաբաժանումները գործում են ռուս խաղաղապահների պատասխանատվության գոտում։ Սա նշանակում է, որ ռուսական խաղաղապահ ուժերի պատասխանատվության գոտու մաս կազմող այս տարածքում հատուկ գործողությունն անխուսափելի է, ասվում է հրապարակման մեջ։ Մյուս կողմից՝ սենսացիոն ոչինչ չկա դրանում։ Ուստի Հայաստանի ակնկալիքները ՀԱՊԿ-ից օգնություն ստանալու հարցում կրկնակի արդիական են դառնում։
Երեւանում բազմիցս կոչեր են հնչել՝ հեռանալ կազմակերպությունից՝ վերջինիս անօգուտ լինելու պատճառով։ Բայց որոշ փորձագետներ նման քայլն անվանում են սխալ. դաշինքից դուրս գալը, անկասկած, կվնասի Ռուսաստանի հպարտությանը, և դա հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով։ Հետևաբար, ավելի հավանական է մեկ այլ տարբերակ. եթե Երևանի ակնկալիքները չարդարանան, ապա Հայաստանը, մնալով ՀԱՊԿ շարքերում, կարող է բացարձակ պասիվ դիրքորոշվել իրեն անմիջականորեն չհետաքրքրող ցանկացած հարցում և միշտ դա հիմնավորել Ադրբեջանի հետ սահմանին ստեղծված ծանր իրավիճակով։
Նիկոլ Փաշինյանն ասաց, որ ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը ռոտացիոն կարգով փոխանցվելու է Ղազախստանին, իսկ 2023 թվականից երեք տարի ժամկետով այն կզբաղեցնի Ղազախստանի նախկին վարչապետ Իմանգալի Տասմագամբետովը։
Քաղաքագետ, հետխորհրդային տարածքի փորձագետ Արկադի Դուբնովը կարծում է, որ ներկա իրավիճակում, որը բացարձակապես քաոսային է և անկանխատեսելի, Տասմագամբետովին գլխավոր քարտուղարի պաշտոնին բերելու որոշումը միանգամայն անսպասելի է։ «Նրա քաղաքական կշիռը շատ ավելի բարձր է, քան այս պաշտոնը, որը բավականին տեխնիկական է և ոչ անկախ։ Այնուամենայնիվ, ես սա համարում եմ լուրջ փոխզիջում, որը կազմակերպությունը զերծ է պահում էրոզիայից և առավել եւս այսօր կազմալուծման վտանգից։ Հենց այս միտումներին կարելի է հետևել Հայաստանում հասկանալի պատճառներով՝ Ղազախստանում և նույնիսկ Ղրղզստանում։ Ե՛վ այնտեղ, և՛ այնտեղ միանգամայն ողջամտորեն դժգոհ են ՀԱՊԿ-ի անզորությունից, նրա գործունեության անիրագործելիությունից, որն իբր ամրագրված է այս կառույցի կանոնադրությամբ»,- ասել է Դուբնովը ՆԳ-ին։
Փորձագետը բացատրեց, որ փոխզիջումը կայանում է նրանում, որ Ղազախստանի բարձրաստիճան քաղաքական գործիչներից մեկը, որը մինչև վերջերս եղել է նախագահի թեկնածուների, որը հեղինակություն ունի ոչ միայն Ղազախստանում, այլև լոյալություն է վայելում Ռուսաստանում, գնում է ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնին։
«Առաջինը, սա փոխզիջում է Ռուսաստանի և Ղազախստանի միջև, որն ամրապնդում է կապը Մոսկվայի և Աստանայի միջև։ Այս փոխզիջումը չի կարող չանդրադառնալ նաև Հայաստանի վրա, որը ՀԱՊԿ նախագահությունը թողնում է ծայրահեղ հիասթափված վիճակում, ինչպես հանդիպման ժամանակ ասաց Փաշինյանը։ Ուստի Տասմագամբետովի նշանակումը ամրապնդում է դաշինքը։ Հատկապես Բելառուսի նախագահության օրոք։ Բելառուսի նախագահության նպատակն է ստիպել ՀԱՊԿ-ին դառնալ Մինսկի դաշնակիցը Արևմուտքի հետ առճակատման հարցում։ Հետևաբար՝ սա կարևոր որոշում է, և ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի այցը Երևան ինչ-որ առումով պետք է «սրբացնի» այս փոխզիջումը, ինչը հետ կպահի դաշինքի փլուզումից։ ՀԱՊԿ-ի ոչ բոլոր գագաթնաժողովներին է Ռուսաստանի նախագահը անձամբ մասնակցել»,- ընդգծել է Դուբնովը։
Независимая газета-ի անդրադարձը Երևանում կայացած ՀԱՊԿ գագաթնաժողովին և ընդհանարպես ՀԱՊԿ-ում առաջացած խնդիրների մասին։