Չնայած նրան, որ 2020 թ․ նոյեմբերին Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը ավարտվեց զինադադարով և այնտեղ տեղակայվեցին ռուս խաղաղապահներ, սակայն առանցքային խնդիրներից մեկը՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը, դուրս մնաց փաստաթղթի շրջանակից։ Սրան գումարվեց 2021 թվականի մայիսին Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ինքնիշխան տարածքներ գրավելը, որն ուղեկցվեց տեղային ռազմական գործողություններով և զոհերով։

Չնայած նրան, որ այս խնդիրը ունի քաղաքական շատ գործոններ, այն ունի նաև իրավական շատ կարևոր բաղադրիչներ:

Հեղինակը ներկայացրել է իրավական այն հիմքերը, որոնք խոսում են Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման մասին և վիճելի տարածքների նկատմամբ Ադրբեջանի պահանջները, որոնք բարձրաձայնվում են տարբեր հարթակներում, որպես աքսիոմ։

Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիևը հայտարարում է, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը մնացել է անցյալում, իսկ ԼՂ-ի կարգավիճակի հարցն այլևս գոյություն չունի։ Օրակարգում կան միայն սահմանների սահմանազատման և սահմանագծման, Մեղրու (Զանգեզուր) միջանցքի ստեղծման հարցեր, իսկ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի առաքելությունը պետք է լինի միայն հումանիտար խնդիրների լուծմանը նպաստելը:

 Սակայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների հայտարարությունների համաձայն՝ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից Լեռնային Ղարաբաղը՝ որպես վիճելի տարածք, դե յուրե չի լուծվել, և այժմ խոսքը այս տարածաշրջանի կարգավիճակի հաստատման մասին է` հիմնված նրա բնակչության ինքնորոշման վրա:

Մինչև 1920 թ.  Արցախի իրավական գնահատականներ

Արցախը հնագույն ժամանակներից միշտ եղել է պատմական Հայաստանի անբաժանելի մասը, իսկ պարսկական և արաբական տիրապետության ներքո եղել է հայկական տարածաշրջանի մի մասը՝ հանդիսանալով ինքնավարության տարրեր ունեցող տարածք և լինելով հինգ հայկական մելիքություններից մեկը։

1813 թվականին Ղարաբաղն անցնում է Ռուսաստանի տիրապետության տակ, 1867 թ․՝ մտնում Ելիզավետպոլ նահանգի կազմի մեջ: Ռուսական կայսրության փլուզումից հետո Ղարաբաղի հայերի կոնգրեսը 1918 թվականին Ղարաբաղը հռչակեց անկախ կազմավորում ՝ ընտրելով Ազգային խորհուրդ և ձևավորելով կառավարություն:

Նույն թվականին ստեղծված Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությունը թուրքական բանակի օգնությամբ փորձեց ներառել Լեռնային Ղարաբաղը իր կազմում, սակայն դա չկարողացավ:

1919 թ․ օգոստոսին Ղարաբաղի հայերի յոթերորդ համագումարում, զինված սպառնալիքի ներքո, որոշում կայացվեց ժամանակավոր համաձայնագիր կնքել Ադրբեջանի կառավարության հետ, որը նախատեսում էր Ղարաբաղի ժամանակավոր ներկայությունը Ադրբեջանի Հանրապետության սահմաններում, մինչև որոշվի Ղարաբաղի կարգավիճակը Փարիզի խաղաղության համաժողովում կամ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքված համաձայնությամբ:

Չնայած ստանձնած պարտավորություններին, Ադրբեջանի իշխանությունները 1920-ի մարտին փորձեցին ռազմական ճանապարհով հարցը լուծել, որի արդյունքում  հայկական կողմը IX համագումարը չեղյալ հայտարարեց եւ հայտարարեց Լեռնային Ղարաբաղը ՀՀ-ին վերամիավորման մասին:

Ադրբեջանում փորձում էին պնդել, որ Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությունը փաստացի ճանաչվել է Փարիզի խորհրդաժողովում, որը ենթադրաբար նշանակում է՝ ճանաչել են Ադրբեջանը այն տարածքով, որն այդ պահին կար։ Սա այլ բան անվանել, քան միջազգային իրավունքի պատմական փաստերի և նորմերի շահարկում, հնարավոր չէ:

 ԱԴՀ-ի (Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետություն) «ճանաչումը» այս դեպքում ոչ այլ ինչ էր, քան փաստացի ժամանակավոր ճանաչում, որը պաշտոնական բնույթ չի կրում, այլ նշանակում է միայն այս կամ այն ​​նորաստեղծ կառույցի հետ հարաբերությունների մեջ մտնել, օրինակ՝ վերջինիս բանակցություններին կամ կոնֆերանսներին մասնակցության համար:

1920 թվականին Փարիզի խաղաղության համաժողովում Հատուկ հանձնաժողովը ներկայացրեց «Հայաստանի սահմանների որոշման վերաբերյալ առաջարկական զեկույցը»՝ ստորագրված Ազգերի լիգայի խորհրդի անդամներ Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Իտալիայի և Ճապոնիայի ներկայացուցիչների կողմից։ Այստեղ հստակեցվեցին Հայաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետության, Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանի սահմանազատման սկզբունքները: Ըստ այս զեկույցի՝ հանձնաժողովը գտնում էր, որ սահմանների հստակեցումը երեք հանրապետությունները ձեռք կբերեն պայմանագրերով, իսկ եթե համաձայնության չգան, ապա Ազգերի լիգայի արբիտրաժը կստեղծի Միջդաշնակցային հանձնաժողով՝ վերը նշված սահմանները տեղում որոշելու համար՝ որպես սկզբունք՝ հաշվի առնելով ազգագրական տվյալները։ Նույն առաջարկներն ու սկզբունքները ներառվել են Սևրի հաշտության պայմանագրում (1920 թ. օգոստոսի 10)։ Այն ներկայացված է ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռի վերաբերյալ ամբողջական զեկույցում։

Այնուամենայնիվ, զեկույցի սկզբունքները երբեք չիրագործվեցին երեք հանրապետությունների խորհրդայնացման պատճառով, ինչի արդյունքում այս  հանրապետությունները չդարձան միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ:

Ազգերի լիգան հրաժարվել է պաշտոնապես ճանաչել ԱԴՀ-ն: Ազգերի լիգան հանգեց այն եզրակացության, որ Ադրբեջանը չի կարող համարվել լիովին կայացած պետություն, քանի որ այն դե յուրե ճանաչված չէ անդամ ոչ մի պետության կողմից: Բացի այդ, Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը երբեք չի եղել պետություն, այլ եղել է այլ տերությունների կազմում։ Նշվել է նաև. որ դժվար է որոշել ճշգրիտ սահմանները, որոնց շրջանակներում Ադրբեջանի կառավարությունն իրականացնում է իր լիազորությունները՝ հաշվի առնելով հարևան պետությունների հետ սահմանային վեճերը։

Այսպիսով, Ղարաբաղը Անդրկովկասյան երեք հանրապետությունների սահմանների ստեղծման և որոշման առաջին փուլի ընթացքում՝ ո՛չ դե յուրե, ո՛չ դե ֆակտո չի եղել ԱԴՀ-ի կազմում, որը  երբեք չի ճանաչվել միջազգային հանրության կողմից:

Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո 1920 թ.-ի 30-ին Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունը հռչակագիր ընդունեց՝ ճանաչելով Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը  որպես Խորհրդային Հայաստանի մաս: Այս փաստը հաստատեց նաև Ստալինը 1920 թ․ դեկտեմբերի 4-ին, որը նշեց, որ Խորհրդային Ադրբեջանը կամովին հրաժարվել է վիճելի շրջանների դեմ պահանջներից և հայտարարել է Խորհրդային Հայաստանին Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի փոխանցման մասին:

1921-ին Ղարաբաղի հարցը լուծվեց Ռուսաստանի Կոմկուսի Կովկասյան բյուրոյում, որը 1921 թ. հուլիսի 4-ին որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը ներառել Խորհրդային Հայաստանի կազմում և անցկացնել հանրաքվե միայն Լեռնային Ղարաբաղում:

Սակայն, հուլիսի 5-ին Կովկասյան բյուրոն առանց քննարկման և քվեարկության կազմեց նոր փաստաթուղթ, համաձայն որի՝ Լեռնային Ղարաբաղը փոխանցվեց Ադրբեջանի ԽՍՀ-ին՝ տարածքային լայն ինքնավարության ապահովմամբ և Շուշի վարչական կենտրոնով: Այս որոշումը համարվում է պատմության մեջ աննախադեպ արարք, քանի որ երրորդ կողմի քաղաքական կուսակցությունը, չունենալով իրավասություններ,  կայացրեց որոշում Ղարաբաղի տարածքի կարգավիճակի վերաբերյալ: Ելնելով վերոգրյալից՝ կարելի է պնդել, որ 1922 թվականին Խորհրդային Ադրբեջանը դարձավ Խորհրդային Միության մաս Լեռնային Ղարաբաղի տարածքով, որը նրան ապօրինաբար փոխանցվեց և դե յուրե չէր կարող պատկանել նրան:

ԽՍՀՄ-ին միանալուց հետո Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարությունը ձևավորեց ոչ թե հայաբնակ ամբողջ տարածքում, ինչպես դա նախատեսված էր Կովկասյան բյուրոյի կողմից` Ադրբեջանին փոխանցելու մասին որոշմամբ, այլ  միայն մի մասում, դրանով իսկ կոպտորեն խախտելով հայ բնակչության ինքնորոշման իրավունքը:

Խորհրդային օրենսդրական ակտերի համաձայն, նույնիսկ հաշվի առնելով դրանց բոլոր փոփոխություններն ու ճշգրտումները, խորհրդային ինքնավարության ամենակարևոր բնութագրիչներից մեկը ազգի ինքնորոշման սկզբունքն է` իր տարածքում, այսինքն՝ այն ուներ ազգային-տարածքային բնույթ: Խորհրդային ինքնավարությունը ազգերի պետական ​​կառուցվածքի ձևերից մեկն էր՝ հիմնված նրանց ինքնորոշման վրա՝ մեկ սոցիալիստական ​​պետության շրջանակներում:

Լեռնային Ղարաբաղը բոլշեւիկների կողմից փոխանցվեց Ադրբեջանին՝ «լայն ինքնավարությամբ»: Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարությունը, որպես իր ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի դրսևորում, հաստատեց այս տարածքի հատուկ կարգավիճակը, և Ադրբեջանի իշխանություններն իրավունք չունեին լուծարել հայկական ինքնավարությունը: Սակայն Ադրբեջանի Գերագույն խորհուրդը Սահմանադրությամբ ինքն իրեն իրավունք տվեց լուծարել ինքնավարությունը։ Ինքնավարության վերացումը Ադրբեջանին զրկեց միջազգային իրավունքին հղում կատարելու հնարավորությունից, որի համաձայն՝ բոլոր ժողովուրդներն իրավունք ունեն ազատորեն որոշելու իրենց քաղաքական կարգավիճակը, և դա ամրագրված է ՄԱԿ -ի կանոնադրությամբ։

Ընդհանուր առմամբ, ՄԱԿ-ի 1970 թ. N 2625 բանաձևը սահմանում է ինքնորոշման իրավունքը, եթե այդ ազգին սպառնում են մարդասիրական ծանր կորուստներ, ուղղակի ոչնչացում։

ՌԴ նախագահ Վ․ Պուտինը նշում է, որ ԼՂ-ի հակամարտությունը սկսվել է Սումգայիթից, ապա տարածվել Ղարաբաղ։ Նրա խոսքերով՝ «ԼՂ-ի հայերը զենք են վերցրել իրենց ձեռքը՝ իրենց կյանքը և արժանապատվությունը պաշտպանելու համար»: Մարդկանց ինքնորոշման իրավունքը, հատկապես նրանց ֆիզիկական գոյության սպառնալիքի պայմաններում, միջազգային հիմնարար սկզբունքներից է և ներառված է ՄԱԿ-ում, և այդ իրավունքն ունի իրավական պարտադիր բնույթ։ Հաշվի առնելով խորհրդային տարիներից Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից իրականացվող արհեստական ​​ուծացման քաղաքականությունը, հայերի դեմ ցեղասպան գործողություններ Սումգայիթում, Բաքվում, Ղարաբաղի դեմ ագրեսիայի, ռազմական հանցագործություններ վարձկան-ահաբեկիչների մասնակցությամբ, ապա Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշումը կասկած չի հարցում։

Ադրբեջանի Հանրապետությունից Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և Շահումյանի շրջանի անջատման հարցի բարձրացումը իրավական լուրջ հիմքեր չունի:

 ԽՍՀՄ օրենքը 1990 թվականի ապրիլի 3-ի N1409 «Հարցերի լուծման կարգի մասին, կապված ԽՍՀՄ-ից միավորված հանրապետության դուրս գալու հետ» հաստատվեց, որ ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետությունը դուրս գալու որոշումը կայացնում է միութենական հանրապետության ժողովուրդների կամքի ազատ արտահայտմամբ` հանրաքվեի միջոցով։ Նշված օրենքի 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ միութենական հանրապետությունում, որն ունի ինքնավար հանրապետություն, ինքնավար մարզեր և ինքնավար օկրուգներ, առանձին հանրաքվե են անցկացվում յուրաքանչյուրի ինքնավարության համար: Ինքնավար հանրապետությունների և ինքնավար կազմավորումների ժողովուրդները պահպանում են իրավունքը ինքնուրույն լուծելու կամ անջատվող միութենական հանրապետությունում, կամ ԽՍՀՄ-ում մնալու հարցը, ինչպես նաև լուծելու իրենց այլ պետական ​​և իրավական կարգավիճակի հարցը: 1991 թ․-ին Ադրբեջանը որոշեց դուրս գալ ԽՍՀՄ-ի կազմից, առանց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզում հանրաքվե անցկացնելու, որը վերոնշյալ օրենքների կոպիտ խախտում էր, այս դեպքում հանրապետությունից անջատվելու և սեփական ճակատագիրն ինքնուրույն որոշելու իրավունքը անտեսվեց:

Ոչ մի միջազգային իրավական փաստաթուղթ չի պարունակում Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքի և նրա սահմանների որևէ նոր կամ այլ սահմանում: Նրա պահանջները Լեռնային Ղարաբաղի և Շահումյանի շրջանի, ինչպես նաև Հայաստանի ինքնիշխան Հանրապետության տարածքի վերաբերյալ իրավաբանորեն անհիմն են: ՄԱԿ-ում Ադրբեջանը հետխորհրդային այլ հանրապետությունների հետ ընդունման վերաբերյալ բանաձևում որևէ սահմաններ չկան: Նրա 90-ականների ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի երկու բանաձևերում նշված է Ադրբեջանի Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջան, որը ոչ թե տարածք է, այլ աշխարհագրական նշանակում ունի, որտեղ տեղի են ունեցել ռազմական գործողություններ: Ինչ վերաբերում է ՄԱԿ -ի կայքում հրապարակված քարտեզներին, ապա նշվում է հետևյալը. «Այս վեբ կայքի փաստաթղթերն ու տվյալների բազաները երաշխավորված չեն, և դրանց օգտագործումը չի ենթադրում պաշտոնական հաստատում կամ ընդունում Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից»։

Այսպիսով, կարելի է փաստել, որ ԼՂ-ի վերաբերյալ Ադրբեջանի Հանրապետության պահանջները հիմնված են այն կեղծ թեզի վրա, որ վերջինիս տարածքը դե յուրե Ադրբեջանի միջազգայնորեն ճանաչված տարածք է և Ադրբեջանի ինքնորոշման մաս է:  Սակայն Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորախումբը գտնվում է ոչ թե Ադրբեջանի տարածքում, այլ ԼՂ-ում, որը կազմավորվել է ԽՍՀՄ օրենսդրության դրույթներին և միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան:

Այսօր Ադրբեջանը ձգտում է ամբողջությամբ բացառել տարածքային վեճի լուծման հնարավորությունը` այս տարածքի բնակչության ազատ ընտրության հիման վրա: Ինչպես գրել է 2000-ականների սկզբին հայտնի միջազգային իրավաբան Յ. Բարսեղովը, «դա անհասկանալի է, բայց ճշմարիտ»։

Փորձելով ինչ-որ կերպ իր դիրքորոշումը հիմնավորել Ադրբեջան- Թուրքիա տանդեմը՝ հղում են տալիս Կարսի պայմանագրին, որը  վերջերս հայտնվել է Էրդողան-Ալիև՝ Շուշիում հանդիպմանը արած հայտարարություններում և փաստաթղթերում, սակայն Քեմալական Թուրքիան Կարսի պայմանագրի ստորագրման պահին չուներ օրինական կարգավիճակ։ Բացի այդ, այն ստորագրվել է նախկին խորհրդային հանրապետությունների կողմից, իսկ ժամանակակից Ադրբեջանը Ադրբեջանական ԽՍՀ իրավահաջորդը չէ:

Հեղինակը առաջարկում է պետական ​​մակարդակով անհապաղ մշակել և իրականացնել համապատասխան գործողություններ, որը ներառում է.

• փորձագիտական ​​խմբի ստեղծում, գիտական ​​կոնֆերանսների, խորհրդարանական լսումների և փորձագիտական ​​զարգացումների վրա հիմնված այլ միջոցառումների անցկացում` իրավական և քաղաքական հասկացություններ և փաստաթղթեր մշակելու նպատակով,
• միջազգային կազմակերպությունների, հանրապետությունների դեսպանությունների և այլ ներկայացուցչությունների համար առաջարկությունների և ցուցումների մշակում,
• միջխորհրդարանական և միջկուսակցական ուղիներով օրակարգի խթանում,
• այս հարցում ակտիվ ներգրավել կազմակերպությունների և փորձագիտական ​​համայնքի, հասարակական կազմակերպությունների և, առաջին հերթին, սփյուռքի ներկայացուցիչներին,
• իրավական և քաղաքական փաստաթղթերի պատրաստում` միջազգային մարմիններին ներկայացնելու համար,
• այս թեմայի ակտիվ խթանում զանգվածային լրատվության միջոցների և ցանցային կակալաների միջոցով։

Հեղինակ՝ Միհրան Շահզադեյան

Թարգամանիչ՝ Մկրտչյան Ջուլիետա