Այս ամռանը Եվրահանձնաժողովի ղեկավար Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենը մեկնեց Բաքու՝ հանդիպելու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ։ Եվրոպացի պաշտոնյան լայն ժպտաց՝ սեղմելով Ալիևի ձեռքը այն բանից հետո, երբ նրանք համաձայնեցին կրկնապատկել ադրբեջանական գազի ներկրումը հաջորդ հինգ տարիների ընթացքում: Ըստ ֆոն դեր Լեյենի՝ այն պետք է օգնի փոխարինել ռուսական գազի կրճատմանը:

Փաստաթղթի ստորագրումից անմիջապես հետո Եվրահանձնաժողովի ղեկավարը թվիթերում գրել էր, որ ԵՄ-ն այժմ «դիմում է էներգակիրների ավելի հուսալի մատակարարներին» և Ադրբեջանին անվանել էր «առանցքային գործընկեր»: Ոչ բոլորը դրական գնահատեցին այս հայտարարությունները՝ մեղադրելով պաշտոնյային, որ, խուսափելով մի ավտոկրատի հետ համագործակցությունից, շողոքորթում է մյուսին։

Ադրբեջանում քաղաքացիական ակտիվիստները եզրակացրեցին, որ Եվրոպան թքած ունի մարդու իրավունքների ոտնահարման վրա, իսկ 50 ֆրանսիացի քաղաքական գործիչներ ստորագրեցին կոչ՝ նշելով, որ ընտրելով Ադրբեջանը՝ Եվրոպան թուլացնում է իրեն և ամրապնդում Իլհամ Ալիևի դիկտատուրան։

«Այս համաձայնագիրը  չպետք է հետին պլան մղի մարդու իրավունքների հարցը և ազատությունները, ինչպես նաև ակտիվիստների նկատմամբ ճնշումները», - այս առիթով գրել է ադրբեջանցի հայտնի ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Բախտիյար Հաջիևը։

«Հակառակ դեպքում, ԵՄ-ն կփոխարինի իր էներգետիկ կախվածությունը մի երկրից, որը ղեկավարում է ավտորիտար առաջնորդը, և որին ուժեղացնում են նրանից գազ և նավթ գնելով․ գազ և նավթ գնելով մի երկրից, որը ղեկավարում է մեկ այլ ավտորիտար առաջնորդ։ Հաջիևը կարծում է, որ ԵՄ պաշտոնյաները Ադրբեջան կատարած այցերի ժամանակ լավ կանեն հաշվի առնեն քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կարծիքը։ Այն, որ ֆոն դեր Լեյենը շփվել է միայն երկրի ղեկավարության հետ, ակտիվիստը դիտարկում է որպես «հրաժարում Եվրամիության արժեքներից»՝ հանուն գազի։

Ինքը՝ պաշտոնյան, երբեք չի մեկնաբանել Ադրբեջանում մարդու իրավունքների խախտումները։ Մի կողմից՝ սա այնքան էլ նրա գործունեության ոլորտը չէ, մյուս կողմից, այս հանգամանքը նրան չի խանգարել ավելի վաղ այդ թեմաները բարձրացնել, օրինակ՝ Թուրքիայի դեպքում։ Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանում մարդու իրավունքների հետ կապված իրավիճակը քննադատության ենթարկվեց այլ եվրոպացի քաղաքական գործիչների, այդ թվում՝ Գերմանիայի Բունդեսթագի պատգամավորների կողմից, հենց այն ժամանակ, երբ ինքը՝ ֆոն դեր Լայենը, պատգամավոր էր։

Սեպտեմբերի վերջին Ռումինիայից, Բուլղարիայից, Հունգարիայից և Սլովակիայից գազատարների օպերատորները հայտարարեցին, որ պատրաստ են օգնել կազմակերպել ադրբեջանական գազի արագ և էժան մատակարարումները ԵՄ:

Անտեսելով քննադատությունները՝ Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենը Հունաստան-Բուլղարիա գազամուղի բացմանը նվիրված հանդիպման ժամանակ ասաց, որ նման նախագծերի շնորհիվ այս ձմեռ Եվրոպան բավականաչափ գազ կունենա։ Դրանից հետո ֆոն դեր Լեյենը հիշեցրեց նույն դահլիճում նստած Ալիեւին․ «Նախագահ Ալիեւ, ես ամռանն այս նպատակով եկել էի Ձեզ մոտ»։

«Եվրոպան գազի կարիք ունի, ինչը շատ լավ է»,- ասում է քաղաքական գործիչ Բախտիյար Հաջիևը,- «այնուամենայնիվ, Եվրոպայի էներգետիկ անվտանգությունը չպետք է արժենա մարդու իրավունքների և ազատությունների ոտնահարման գինը»:

Եվրահանձնաժողովը չի արձագանքել ֆոն դեր Լեյենի և ԵՄ քաղաքականության քննադատության վերաբերյալ BBC-ի խնդրանքին:

Գազ Ալիևից՝ ոչ անմիջապես և ոչ շատ

Ալիևի հետ հանդիպումների վրա ծախսվող ջանքերը շուտով դիվիդենտներ չեն բերի հենց Եվրամիությանը. ոչ հիմա, ոչ մոտ ապագայում ադրբեջանական գազը չի կարող փոխարինել ռուսական գազին։

Ռուսաստանը տարեկան մատակարարում էր 150 միլիարդ խորանարդ մետր գազ, մինչդեռ Ադրբեջանի հետ ԵՄ նոր գործարքը հուշում է, որ Բաքուն կկարողանա 20 միլիարդ խորանարդ մետր մատակարարել միայն մի քանի տարի հետո:

Ադրբեջանից գազի մատակարարումները Վրաստանի տարածքով դեպի Թուրքիա են գնում Անդրանատոլիական գազատարով (TANAP), իսկ դեպի Եվրոպա՝ Անդրադրիատիկ գազատարով (TAP), որը գործարկվել է միայն 2020 թվականի վերջին։ Առաջինի թողունակությունը տարեկան 16 մլրդ խմ է, երկրորդինը՝ 10 մլրդ խմ։

Ադրբեջանի էներգետիկայի նախարար Փարվիզ Շահբազովը խոսում է այն մասին, թե ինչպես ժամանակի ընթացքում հնարավոր է TANAP-ով Թուրքիա տանող գազի ծավալը հասցնել 31 միլիարդ խորանարդ մետրի, իսկ TAP-ի միջոցով՝ մինչև 20 միլիարդի: Շրջակա միջավայրի պահպանությունը և կանաչ էներգիան բացատրում է, թե ինչու է դա խնդիր Եվրոպայի համար.

«Ադրբեջանից գազի արդյունահանման և փոխադրման կարողությունների ավելացումը տեխնիկապես անհնար է իրականացնել հինգից յոթ տարուց պակաս ժամանակում, դա կարող է բավարարել Եվրոպայի կարիքների միայն մի փոքր մասը»,- ասում է փորձագետը։

2021 թվականին ԵՄ-ն սպառել է 412 միլիարդ խորանարդ մետր գազ և նախատեսում է մինչև 2030 թվականը նվազեցնել սպառումը 30 տոկոսով, սակայն, այնուամենայնիվ, Ադրբեջանից գազի նոր մատակարարումները՝ նույն 20 միլիարդ խորանարդ մետրը, կկազմի ԵՄ-ի վերջնական արդյունքի միայն գազի սպառման չնչին մասը:

Կարնեգի հիմնադրամի Կովկասի հարցերով ավագ գիտաշխատող Թոմաս դե Վաալը նույնպես կարծում է, որ Եվրոպայի գործարքը Ադրբեջանի հետ «ավելի շատ քաղաքական ուղերձ է, քան տնտեսական», և մոտ ապագայում այն չի օգնի Եվրոպային:

«Այստեղ մենք խոսում ենք մինչև 2027 թվականը գազի մատակարարումների ավելացման մասին, բայց Եվրոպան գազի կարիք ունի հիմա՝ այս և միգուցե հաջորդ ձմռանը։ Եվ միևնույն ժամանակ, երբ հայտարարում եմ կանաչ էներգիային անցնելու մասին, ինձ տարօրինակ է թվում գնալ Բաքու՝ հայտարարելով երկարաժամկետ գազի գործարքի մասին, երբ ունես երկու խնդիր՝ կարճաժամկետ էներգիայի պակաս այս ձմռանը, և միևնույն ժամանակ ցանկանում եք հրաժարվել գազից երկարաժամկետ հեռանկարում»,- ասում է փորձագետը։

Բայց Ադրբեջանում դա դիտվում է որպես ԵՄ-ի աջակցություն, որը ձեռնտու է տեղական իշխանություններին, ավելացնում է դե Վաալը. «Ադրբեջանը կոչվում է վստահելի գործընկեր, նրանք օգտագործում են բարեկամության և գործընկերության լեզուն»:

Գազ Եվրոպային,  ձերբակալություններ՝ Ադրբեջանին

Ադրբեջանցի հետազոտող Արզու Գեյբուլան կարծում է, որ Եվրոպան իրականում երբեք չի հետաքրքրվել, թե արդյոք իր երկրում ժողովրդավարություն կա:

«Իհարկե, եղել են հայտարարություններ և եվրոպական պաշտոնյաների հանդիպումներ Ադրբեջանի քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների հետ, սակայն այդ հանդիպումներն ու հայտարարությունները երբեք մեծ ազդեցություն չեն ունեցել երկրում տիրող իրավիճակի վրա»,- նշել է նա։ 

«Տարիների ընթացքում, երբ ես մասնակցում էի այդ հանդիպումներից մի քանիսին, մի դետալ ակնհայտ դարձավ. Ադրբեջանը շատ հեռու էր Եվրոպայից, որպեսզի Եվրոպան մտածեր դրա մասին: Եվ այո, Ադրբեջանի բնական ռեսուրսներն ավելի կարևոր են, քան ժողովրդավարական ճակատում նրա ունեցած հաջողությունները»,- եզրափակում է Գեյբուլան:

Չնայած Ադրբեջանում մարդու իրավունքների հսկայական խնդիրներին, Եվրամիությունը հիմնականում չեզոք է մնում ամենահրատապ հարցերում, ներառյալ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը: Մինչդեռ Ադրբեջանը կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսում 180-ից 128-րդն է, իսկ սրան զուգահեռ նախագահ Իլհամ Ալիևի ընտանիքը ակտիվներ ունի Եվրոպայում և չունի միջոցների պակաս։

Իրավապաշտպանների տվյալներով՝ ներկայումս Ադրբեջանում գրեթե հարյուր քաղբանտարկյալ կա, այդ թվում՝ ակտիվիստներ, քաղաքական գործիչներ և լրագրողներ։ Նրանց խոսքով՝ Ադրբեջանի իշխանությունները տարիներ շարունակ աշխատել են ռեժիմի քննադատներին երկիր վերադարձնելու և բանտարկելու ուղղությամբ։ «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպությունը նշում է, որ «նախագահ Իլհամ Ալիևը ոչնչացրել է երկրում բազմակարծության ցանկացած տեսք և 2014 թվականից ի վեր անխղճորեն փորձում է լռեցնել մնացած քննադատներին»: Մամուլի ազատության վարկանիշում երկիրը 154-րդ տեղում է՝ Ռուսաստանի և Բելառուսի միջև։

Աղմկահարույց դեպքը Վրաստան մեկնած հետաքննող լրագրող Աֆղան Մուխթարլիի առևանգումն էր, որը բռնի կերպով բերվեց Ադրբեջան և անմիջապես բանտարկվեց սահմանն ապօրինի հատելու համար։ Բայց նման լուրեր երկրից անընդհատ ստացվում են։ Սեպտեմբերին, օրինակ, այնտեղ ձերբակալեցին մի հայտնի լրագրողի և նրա փաստաբանին։

Սեպտեմբերի 30-ին Ադրբեջանում ցրվեց ընդդիմության հանրահավաքը, որը դեմ էր նոր օրենքին, որը մեծացնում է քաղաքական կուսակցություն ստեղծելու պահանջները։ Իսկ այնտեղ Գերմանիայից Ադրբեջան փախած քաղաքական ակտիվիստների արտաքսումը և նրանց հետագա ձերբակալությունները ստիպեցին որոշ փորձագետների ասել, որ Եվրոպան և Ադրբեջանը կարող են ինչ-որ պայմանավորվածություն ունենալ: Չէ՞ որ նման նախադեպեր արդեն եղել են։

2013 թվականին Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը (ԵԽԽՎ) կոշտ բանաձեւ չընդունեց Ադրբեջանում քաղբանտարկյալների վերաբերյալ՝ փոխարենը ընդունելով դրա «մեղմացված տարբերակը»։ Հետագա հետաքննության շնորհիվ պարզվեց, որ Ադրբեջանը համակարգված կերպով կաշառում է եվրոպացի պատգամավորներին, որպեսզի նրանք հերթական անգամ չխոսեն երկրում մարդու իրավունքների մասին։ Եվրոպայում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրա այս կերպ ազդելու Բաքվի փորձերը կոչվում էին «խավիարային դիվանագիտություն», երբ Ադրբեջանն ամեն տարի հրավիրում էր ԵԽԽՎ տասնյակ պատգամավորների, խորհրդարանականներին թանկարժեք գորգեր ու խավիար էին տալիս։ Արդյունքում, սկանդալի պատճառով վեհաժողովի 13 պատգամավոր զրկվել է մանդատից։

«Սոցիալիստական ​​բլոկի փլուզման էյֆորիայում թվում էր, թե ժողովրդավարությունները միակողմանիորեն ազդում են նախկին բռնակալությունների վրա, բայց ժամանակի ընթացքում պարզվեց, որ ամեն ինչ այնքան էլ պարզ չէ», - կարծում է սոցիոլոգ Սերգեյ Ռումյանցևը: «Ավտորիտար ռեժիմները կարող են ունենալ շատ կործանարար ազդեցություն դեմոկրատիաների վրա, ադրբեջանական ռեժիմը շատ ակտիվ էր այս ոլորտում»:

Այդ սխեմաների բացահայտմանը հաջորդած աղմկահարույց սկանդալներից հետո քաղաքական գործիչները նման հարաբերությունների մեջ մտնելու ավելի քիչ ցանկություն կունենան, կարծում է փորձագետը։ «Կաշառակերության քաղաքականությունը մատնանշում էր եվրոպական ժողովրդավարական երկրների թույլ կողմերը, որից եզրակացություններ պիտի արվեն»,- ասում է Ռումյանցևը։

Արզու Գեյբուլան կարծում է, որ ԵԽԽՎ-ում գրեթե 10 տարի առաջ չընդունված բանաձեւը հնարավորություն է տվել Ադրբեջանում իշխող վարչակարգին ուժեղացնել բռնաճնշումները, որոնք հանգեցրել են ամենահայտնի իրավապաշտպանների և լրագրողների ձերբակալություններին և հասարակական կազմակերպությունների աշխատանքի սահմանափակմանը:

«Երբ եվրոպական հիմնական կառույցը չընդունեց փաստաթուղթ, որը կարող էր պաշտպանել նրանց իրավունքները, ովքեր հետագայում ձերբակալվեցին և դատապարտվեցին երկարաժամկետ ազատազրկման, պարզ դարձավ, թե Եվրոպան որքան քիչ է մտածում Ադրբեջանի ժողովրդավարական վերածննդի հեռանկարների մասին»,- ասում է փորձագետը։

Ժողովրդավարությունն առանձին, գազն՝ առանձին

Բազմաթիվ ադրբեջանցի ընդդիմադիրներ Իլհամ Ալիևի և Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենի միջև ներկայիս համաձայնագիրը համարեցին եվրոպացիների կողմից հռչակված ժողովրդավարական արժեքների դավաճանություն, գրում է պատմաբան և այլախոհ Արիֆ Յունուսը։ «...սկսել են վստահեցնել, որ հիմա շատ եվրոպական երկրներ հանուն գազի, Ալիեւի խնդրանքով, կարտաքսեն այնտեղ ապրող ընդդիմադիրներին»,- նշում է փորձագետը։

Բայց ինքը՝ Արիֆ Յունուսը, համաձայն չէ այս գնահատականին։ Նա նշում է, որ հուլիսի 18-ին Բաքվում ստորագրված փաստաթուղթը էներգետիկ ոլորտում նմանատիպ բազմաթիվ փաստաթղթերի շարքից ընդամենը հերթականն է։ Յունուսը գրում է՝ Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում Եվրոպան առանձնացնում է էներգիան ժողովրդավարությունից։

Բացատրելով Եվրոպայի մոտեցումը Ադրբեջանի (ինչպես նաև Ռուսաստանի, հետխորհրդային երկրների և Չինաստանի նկատմամբ)՝ սոցիալական մարդաբան Սևիլ Հուսեյնովան հիշեցնում է, որ 1960-ականներին ԳԴՀ-ն վարում էր Wandel durch Annäherung («փոփոխություն մերձեցման միջոցով») ինքնավարության քաղաքականություն. ավտորիտար Արևելյան Գերմանիայի հետ։

«Չնայած այն հանգամանքին, որ Արևելյան Գերմանիան ավտորիտար երկիր էր, որն ըստ էության սպառնալիք էր ԳԴՀ-ի համար Սառը պատերազմի տարիներին, խելամիտ քաղաքական գործիչները մտածում էին մերձեցման մասին, չնայած երկար տարիներն: Եվ դա իսկապես աշխատեց, սակայն 30 տարի անց»,- ասում է նա։

Այս քաղաքականությունը, ըստ փորձագետի, այժմ վերածվել է Wandel durch Handel-ի («փոփոխություն առևտրի միջոցով»): «Սրանք փոխշահավետ սկզբունքներ են. դուք մեզ հումք և տարածք եք տալիս երկկողմ բիզնեսի զարգացման համար, մենք ձեզ տալիս ենք նոր տեխնոլոգիաների և նորարարությունների հետ մեկտեղ՝ ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների և ազատությունների գաղափարները»:

Ճիշտ է, ըստ մարդաբանի, Թայվանում տիրող իրավիճակի և Չինաստանում ույղուրների ճնշումների, ինչպես նաև ուկրաինական ռուսական պատերազմից հետո ավելի բարձր են լսվում ձայները, որ Wandel durch Handel-ի քաղաքականությունը  չարդարացված է, և կոչ են անում հրաժարվել դրանից՝ դրանով իսկ ավելի կոշտ դիրքորոշում որդեգրելով ավտոկրատիաների նկատմամբ։

Պատմաբան Արիֆ Յունուսը հավելում է, որ Ադրբեջանում ժողովրդավարական բարեփոխումների խնդիրները պետք է արտացոլվեն առանձին փաստաթղթում։

«Խոսքը վերաբերում է 2017 թվականից ի վեր ԵՄ-ի և Ադրբեջանի միջև Համապարփակ համաձայնագրի կնքման շուրջ ընթացող բանակցություններին»,- նշում է պատմաբանը: Արդեն հինգ տարի ԵՄ-ն պնդում է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները պարտավորվեն լուրջ փոփոխություններ կատարել օրենսդրության, ընտրությունների և քաղաքացիական հասարակության զարգացման մեջ: Իսկ այստեղ պաշտոնական Բաքվի վրա ճնշում գործադրելու քաղաքականության մեջ առանցքային դերը կատարում է Եվրախորհրդարանը, որտեղ հակաալիևյան տրամադրությունները շատ ուժեղ են»։

Իսկապես, նույն օրերին, երբ եվրահանձնակատարը այցելեց Բաքու, Բրյուսելում տեղի ունեցավ Ադրբեջանի արտգործնախարարի և ԵՄ ղեկավարի 18-րդ հանդիպումը արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հարցերի շուրջ՝ քննարկելու ԵՄ-ի և Ադրբեջանի միջև Համապարփակ համաձայնագիրը:

Միաժամանակ Բաքվում տեղի է ունեցել նաև հանդիպում Ալիևի և Եվրախորհրդարանի միջազգային հարցերով պատվիրակության միջև, որի ժամանակ Ալիևն ասել է, որ Եվրախորհրդարանն ընդունել է մի շարք «հակաադրբեջանական» բանաձևեր և, ընդհանուր առմամբ, «Ադրբեջանի հասցեին մեղադրանքներ, վիրավորանքներ, կեղծ տեղեկություններ էին տարածվում» խորհրդարանում։ Ալիեւը պատվիրակներին ասել է, որ նույնիսկ «մի փոքր զարմացած է», որ այսքանից հետո նույնիսկ Բաքու են եկել։ Իշխանամետ մամուլը թշնամաբար է ընդունել այս հանդիպումը՝ դրա հետևում տեսնելով հայկական լոբբիի ազդեցությունը։

Բայց իշխանությունների և ադրբեջանական մամուլի նավթագազային հանդիպումները շատ ավելի բարեկամական են։

Bankwatch բնապահպանական ՀԿ-ից Գլիգոր Ռադեչիչը նշում է, որ Ադրբեջանը «միակ բռնապետական ​​ռեժիմը չէ, որին ԵՄ-ն դիմել է հանածո գազի այլընտրանքային մատակարարումների համար՝ Ռուսաստանի Ուկրաինա ներխուժումից հետո», կան նաև Սաուդյան Արաբիա և Կատար, երկրներ, որտեղ ժողովրդավարությունը այդքան էլ լավ չի գործում։ 

Ռադեչիչը նշում է, որ ուսումնասիրություններն արդեն ցույց են տվել, որ նավթով և գազով հարուստ երկրներում ժողովրդավարությունը զգալիորեն խարխլված է, և արդյունահանող արդյունաբերություններից փողերի ներհոսքը թույլ ժողովրդավարություններին և ավտորիտար պետություններին մղում է հետագա բռնաճնշումների:

Փորձագետը կարծում է, որ գոնե առայժմ ավելի կարևոր է, որ Եվրահանձնաժողովը և ԵՄ կառավարությունները իրենց ընտրողներին ցույց տան, որ փորձում են մեղմել էներգետիկ ճգնաժամը մինչև ձմեռ՝ թաքցնելով դրա հետևանքները մարդու իրավունքների համատեքստում։

BBC-ի ռուսական ծառայության հոդվածը՝ Բաքվի և Եվրահանձնաժողովի միջև ստորագրված գազային համաձայնագրի և Եվրոպայի կողմից մարդու իրավունքների խախտումներն անտեսելու մասին։